Kwerendy we Wrocławiu, 02-04.12.24 i 12-14.12.24
Kwerenda przeprowadzona w bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego skupiała się na poszukiwaniu elementów neosarmackich w historii polskiej literatury fantastycznej. Czołowym pismem literackim z tego zakresu jest „Fantastyka”, wydawana od 1982 roku. Do 1989 roku to właśnie „Fantastyka” stanowiła podstawowe źródło informacji na temat światowych trendów w literaturze fantastycznej, dostarczała czytelnikom pierwsze powieści fantasy i science fiction z Zachodu oraz była miejscem debiutu późniejszych najważniejszych polskich autorów. Pismo promowało rodzimą twórczość, m.in. prowadząc nieustanny nabór tekstów w ramach konkursu literackiego. Zwycięzcą pierwszej edycji konkursu był Zygmunt Jazurkiewicz z opowiadaniem „Niebezpieczne sprzężenie”, wydanym w numerze 7 (10) z 1983 roku. Opowiadanie opisane zostało przez Redakcję jako „epistolarna historyjka z satyrycznym zacięciem i celną obyczajową pointą”. Jest to opowieść o pierwszym kontakcie, wyrażona w formie listów wymienianych pomiędzy robotycznymi mieszkańcami planety Lambda 8, w których opowiadają o przybyciu ludzi i rewolucji seksualnej sprowokowanej przez pojawienie się ssaków w mechanicznej krainie. Tekst jest krótki, zabawny i stylizowany na język staropolski, rodem z pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Lokalni robotyczni władcy tytułują się nawzajem „panami braćmi”, na planecie panuje ustrój feudalny oraz pełen separatyzm płciowy, a rewolucji obyczajowej towarzyszy bunt chłopski. Jest to wciąż najbardziej oryginalna realizacja tekstu neosarmackiego na gruncie polskiej fantastyki, nie zamyka się bowiem w konwencjonalnej formie fantastycznej powieści historycznej, tylko uniwersalizuje sarmatyzm, pozwalając mu się rozgościć na odległych planetach jako formacji kulturowej niezależnej od polskiego kontekstu historycznego. W opowiadaniu Jazurkiewicza sarmatyzm staje się samowystarczalną i autowyjaśniającą się konwencją językowo-obyczajową, czytelną nawet wtedy, gdy realizują ją roboty na obcej planecie. W opublikowanym w numerze 9 (12) z 1983 roku opowiadaniu Bronisława Kijowskiego „Ci przeklęci Polacy”, kolejnym tekście o pierwszym kontakcie, tym razem prowadzącym do konfliktu zbrojnego, sarmatyzm zostaje przedstawiony jako sedno polskiej tożsamości zbiorowej. Kontratak Ziemi, koordynowany przez ONZ, udaje się jedynie przez brawurowe działania polskiej eskadry pilotów kosmicznych, na których nie działa główna broń Obcych – fale powodujących zaburzenie funkcji mózgu. A nie działa ze względu na „specyficzne nastawienie psychiczne [Polaków] do wroga, specyficzny stan ducha, który krótko określić można duchem sarmackim”. Niczym husaria, polscy piloci gromią kosmitów i wypędzają ich za rubieża Marsa. W tym tekście sarmatyzm zostaje zrównany z duchem narodowym. Są to dwa znaczące i interesujące oblicza fantastycznego tekstu neosarmackiego w momencie rodzenia się rodzimej literatury fantastycznej. Sarmatyzm jako polski „duch” w tekście Kijowskiego to reminiscencja polskiej „gęby” u Witolda Gombrowicza, ale też motyw, który powróci później jako polska „forma” w twórczości Jacka Dukaja.
Niestety, podobne motywy nie pojawiają się już później w tekstach rodzimych autorów drukowanych w „Feniksie – biuletynie Polskiego Stowarzyszenia Miłośników Fantastyki”, który ukazywał się pomiędzy 1984 a 1986 rokiem (łącznie wydano 9 numerów), ani w „Fenixie”, wydawanym od 1990 roku (ukazało się 107 numerów), czy w „SFerze” z 2003 roku (łącznie wydano 6 zeszytów). Jazurkiewicz i Kijowski stworzyli teksty wyjątkowe w kontekście polskiej fantastyki lat 80. Dopiero dwie dekady później neosarmackie powieści staną się ważnym elementem oferty wydawniczej Fabryki Słów.
