Długie trwanie sarmatyzmu

w piątym tomie Słownika języka polskiego Samuela Bogusława Lindego pojawia się hasło Sarmatyzm. Tym samym słowo “sarmatyzm” staje się leksemem.

wydanie Dziejów Polski potocznym sposobem opowiedzianych Joachima Lelewela. Tekst ten stanowi opracowanie popularnonaukowe, przeznaczone dla młodzieży. Położono w nim nacisk na republikańsko-demokratyczne elementy ustroju Rzeczypospolitej (pojęcie “gminowładztwa”), jednocześnie potępiając warcholstwo szlachty. Praca wywarła decydujący wpływ na ukształtowanie obrazu rzeczywistości politycznej drugiej połowy XVIII wieku w świadomości pokolenia romantycznego, wpłynęła też na opinie późniejszych historyków.

Adam Mickiewicz wygłasza słynny odczyt O duchu narodowym w Naukowym Towarzystwie Litewskim i Ziem Ruskich w Wilnie; „duch narodowy” został częściowo utożsamiony z kulturą i tradycją Rzeczypospolitej szlacheckiej.

wydanie w Paryżu Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. W tym fundamentalnym dla polskiego mesjanizmu utworze odkupicielska rola Polski w procesie emancypacji ludów opiera się w znacznej mierze na idealizacji historii i tradycji Rzeczpospolitej szlacheckiej; jej ustrój i kultura (umiłowanie wolności) uzasadniają szczególną rolą narodu polskiego w procesie emancypacyjnym: swobody szlacheckie stanowią prefigurację przyszłej kondycji wszystkich ludzi.

powstanie rękopisu Uwag o dawnej Polsce przez starego szlachcica Seweryna Soplicę Cześnika Parnawskiego napisanych Henryka Rzewuskiego (utwór zostanie wydany drukiem dopiero w 2003 roku). W dziele tym zawarte zostaje przeświadczenie, że zdolność narodu polskiego do zachowania tożsamości pod zaborami wiąże się z kultywowaniem dziedzictwa Rzeczypospolitej szlacheckiej; jest to najbardziej znaczący przejaw przewartościowania stosunku do Polski szlacheckiej w kulturze romantycznej.

Aleksander Jełowicki wydaje w Paryżu poemat Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie Adama Mickiewicza. Wizja szlacheckiego dworku jako prototypu polskiego wyobrażenia o szczęściu uzyskuje swój najdoskonalszy i najbardziej znaczący kształt. Utwór staje się wzorem epopei narodowej oraz jednym z najważniejszych składników polskiej tożsamości kulturowej.

wydanie w Paryżu Pieśni Janusza Wincentego Pola (z datą 1833), cyklu poetyckiego poświęconego Powstaniu Listopadowemu. Pol przeprowadza analogię historyczną między Powstaniem Listopadowym a Konfederacją Barską, rozpoczynając funkcjonowanie romantycznego mitu Baru, obecnego m.in. w twórczości Słowackiego i Mickiewicza. Andrzej Waśko traktuje Pieśni Janusza jako ważny argument na rzecz uznania doświadczeń Powstania Listopadowego za początek romantycznego neosarmatyzmu.

pierwsze pełne wydanie Pamiętników Jana Chryzostoma Paska, opublikowane przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu pod tytułem Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska z czasów panowania Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III (wcześniej, w 1821 roku, opublikowano fragmenty rękopisów). Ewa Szczeglacka-Pawłowska wydanie Pamiętników określiła "trzecim początkiem polskiego romantyzmu" (za dwa pierwsze uznając wydanie Ballad i romansów Mickiewicza oraz Marii Malczewskiego). Pamiętniki zyskały dużą popularność już w XIX wieku i cieszą się nią do dziś (stanowiąc m.in. jako lektura jedno z dzieł, na podstawie których uczniowie poznają sarmatyzm).

wydanie w Paryżu utworu Trzy myśli pozostałe po ś. p. Henryku Ligenzie Zygmunta Krasińskiego, zbioru trzech poematów, w których postać sarmackiego szlachcica łączy się z wykładnią mesjanistyczną historii Polski, szlachecka gawęda z poezją romantyczną.

wydanie w Poznaniu Opisu obyczajów za panowania Augusta III Jędrzeja Kitowicza, spisanego pod koniec XVIII wieku i stanowiącego kompendium wiedzy o staropolskiej obyczajowości oraz wyczerpujący (choć oczywiście stronniczy) opis kultury materialnej i praktyk kulturowych Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Adam Mickiewicz wygłasza Prelekcje paryskie, które stanowią sumę jego poglądów na historię Polski i rehabilitację Rzeczpospolitej szlacheckiej (budując mit "złotej wolności"), w tym tych jej elementów społeczno-politycznych, które były obiektem krytyki oświecenia.

Ignacy Chodźko publikuje Obrazy litewskie, w których staropolska fantazja rycerska zostaje przedstawiona jako przejaw fantazji romantycznej (wyobraźni, indywidualnej imaginacji), co przełoży się na późniejszą popularność kategorii fantazji szlacheckiej w powieści historycznej.

wydanie w Paryżu dramatu Ksiądz Marek Juliusza Słowackiego. Polska historia, a konkretnie Konfederacja Barska, ukazana zostaje jako domena krwawego chaosu, tajemniczych znaków, widzeń i proroczych snów, za pomocą których Słowacki ukazuje nową (genezyjską) wizję świata i historii; bohaterowie o rysach szlacheckich – jak Kosakowski – mają za zadanie podkreślić nadrealność tego, co historycznie wydawało się realne.

Lucjan Siemieński wydaje w Poznaniu Pamiętniki o Samuelu Zborowskim, prezentujące postać hetmana banity jako kontuszowego zawadiakę, prototyp szlachcica-awanturnika, który dojdzie do głosu na przykład w powieści neosarmackiej z XXI wieku.

Juliusz Słowacki pisze dramat historyczny Samuel Zborowski (wydany w 1902 roku), gdzie szlachecka samowola zostaje wpisana w filozofię genezyjską poety i zinterpretowana jako przejaw silnego Ducha, a sam Zborowski staje się uosobieniem „idei polskiej”.

paryska publikacja Do emigracji o potrzebie idei Juliusza Słowackiego, w której poeta dokonuje rehabilitacji instytucji liberum veto jako gwarancji duchowej wolności jednostki.

Henryk Rzewuski wydaje Listopad: romans historyczny z drugiej połowy XVIII wieku, stanowiący kontynuację ideową i tematyczną słynnych Pamiątek Soplicy i jednocześnie próbę stworzenia polskiej powieści historycznej w stylu Waltera Scotta. Dzieje powieściowych braci Strawińskich reprezentują zwieńczony Konfederacją Barską konflikt pomiędzy kulturą staropolską a nowoczesnością.

Zygmunt Kaczkowski zaczyna wydawać opowiadania i powieści w cyklu Ostatni z Nieczujów, w którym fantazja staje się jedną z głównych cech mentalności szlacheckiej i traktowana jest jako synonim indywidualizmu. Ostatni tom ukazuje się w 1858 r.

Zygmunt Kaczkowski publikuje Starostę hołobuckiego, powieść stanowiącą dobitny wyraz antyoświeceniowego nastawienia romantycznego neosarmatyzmu.

ukazuje się pośmiertnie niedokończony dramat Złota Czaszka Juliusza Słowackiego, ostatnie z dzieł teatralnych stworzonych przed tzw. przełomem mistycznym. W dramacie elementy szlacheckie nadal wpisane są w szekspirowską tradycję dramatyczną i widoczna jest niezwykła wrażliwość na „szlachecką rubaszność językową”; Alina Witkowska uważa, że ten utwór jest pożegnaniem z „po szekspirowsku widzianym polskim wiekiem XVII”.

wydany zostaje Szlachcic chodaczkowy, debiutancka powieść Walerego Łozińskiego, popularnego autora powieści historycznych. Powieść stanowi dowód na niegasnącą popularność gawędy szlacheckiej i tematyki sarmackiej w drugiej połowie XIX wieku. Staropolska kultura szlachty prowincjonalnej przedstawiona zostaje jako apoteoza indywidualizmu, przeciwieństwo mieszczańskiej kultury XIX wieku.

Henryk Sienkiewicz wydaje kolejne tomy wchodzące w skład “trylogii”: Ogniem i mieczem; Potop oraz Pan Wołodyjowskiego. Teksty te zdobyły niezwykłą popularność w czasie swojego wydania (znane są np. przypadki zamawiania mszy za dusze zmarłych bohaterów powieści, o czym donosiła prasa). Dzieła te miały ogromny wpływ na kulturę polską, stając się jednym z najważniejszych składników zbiorowej tożsamości Polaków. To wokół nich tworzy się zarówno aprobatywny, jak i krytyczny dyskurs polskości. Współcześnie ekranizowane (Jerzy Hoffman), przenoszone do medium gier (studio Wargamer), retellingowane (powieści Adama Stawickiego).

Adam Bukatko (pseudonim: Adam Krechowiecki), przyjaciel Henryka Sienkiewicza, wydaje powieść Veto!, opowiadającą o pośle Władysławie Sicińskim, który jako pierwszy zablokował obrady sejmu, wykorzystując liberum veto w 1652 roku.

w Galicji modne staje się noszenie stroju narodowego, będącego wariacją na temat ubioru szlachty z okresu Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W 1903 roku natomiast kostiumy wzorowane na polskim odzieniu szlacheckim pojawiły się w czasie balu maskowego z okazji 290 rocznicy panowania Romanowów. Stroje te miały wpływ na wyobrażenie ogółu społeczeństwa o ubiorze narodowym, często cechy pierwszego z nich rozpoznawane są błędnie jako cechy drugiego (np. bractwa kurkowe swojej mundury wzorują w istocie nie na strojach z okresu I Rzeczypospolitej, a przełomu XIX i XX wieku).

Władysław Łoziński wydaje Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, opracowanie zapisów z akt sądowych, znacząco rozbudowując rozumienie - i stereotyp - szlacheckiego warcholstwa. Książka Łozińskiego stanie się w XXI wieku źródłem inspiracji dla pisarzy neosarmackich, takich tak Jacek Komuda.

Jan Łada (pseudonim literacki Jana Gnatowskiego) publikuje powieść W zaklętym zamczysku (tytuł wznowienia z 2012 roku W nawiedzonym zamczysku), stanowiącą połączenie gotyckiej powieści grozy i powieści historycznej, a przy tym swoisty prolog do “trylogii” Sienkiewicza, ukazujący burzliwe wydarzenia na Wołyniu w 1633 roku, w trakcie trwania wojny polsko-rosyjskiej w latach 1632-1634.

Zofia Kossak-Szczucka wydaje Złotą wolność, powieść historyczną w dwóch tomach. Była to trzecia powieść w dorobku autorki, pierwsza skupiająca się na zagadnieniach polityczno-społecznych, gdzie stosunki społeczne w Rzeczypospolitej na początku XVII odnosiły się wprost do rzeczywistości politycznej po Przewrocie Majowym. Sarmacka przeszłość staje się więc odpowiednikiem współczesności. Znaczenie powieści oraz reszty dorobku autorki sprawiło, że określona została mianem “córki Sienkiewicza”.

nakręcony zostaje niemy film Pan Tadeusz na podstawie epopei Adama Mickiewicza i w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego (scenariusz napisali Andrzej Strug oraz Ferdynand Goetel). Film zaginął w czasie wojny, jednak w 2006 roku odnaleziono część klisz. W 2012 roku został zrekonstruowany.

Antoni Ferdynand Ossendowski wydaje powieści historyczne Lisowczycy i Pod polską banderą. Powieść historyczna z czasów króla Zygmunta III, wprowadzając wątki neosarmackie w krąg nowoczesnej literatury popularnej i młodzieżowej.

ukazuje się książka Obrachunki fredrowskie Tadeusza Żeleńskiego (Boya), a w niej artykuł Milczenie Fredry. Choć sarmatyzm jest tu wciąż synonimem polskiego wstecznictwa, to jednak chyba po raz pierwszy pojawia się tu wątek nowy, czyli utożsamienie kultury szlacheckiej z, jak pisał Maciej Nawrocki, “patriarchalną organizacją życia rodzinnego” oraz z “siermiężnością i tradycyjnymi, toksycznymi wzorcami męskości”.

ukazuje się zbiór esejów Warta nad Wartą Adolfa Nowaczyńskiego, w którym “sarmatyzm” stanie się synonimem polskiego żywiołu narodowego analogicznego do germanizmu czy semityzmu. W częściowo analogiczny sposób w XXI wieku o kulturze szlacheckiej będzie pisał Jarosław Marek Rymkiewicz.

ukazuje się Genealogia sarmatyzmu Tadeusza Mańkowskiego. “Sarmatyzm” przestaje być w tej książce pojęciem aksjologicznym, opisującym wady narodowe i staje się pojęciem opisowo-naukowym.

ukazuje się rozprawa Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w. autorstwa Tadeusza Ulewicza (wznowiona w roku 2006), jedno z podstawowych i wciąż aktualnych naukowych opracowań zagadnienia sarmatyzmu.

paryski Instytut Literacki wydaje drugą powieść Witolda Gombrowicza pt. Trans-Atlantyk (wydanie krajowe ma miejsce w 1957 r.). Jest to utwór częściowo stylizowany na staropolski pamiętnik à la Jan Chryzostom Pasek, a częściowo na szlachecką gawędę, mający w zamierzeniach pisarza stać się nowym Panem Tadeuszem.

ukazuje się dramat Zabawa Sławomira Mrożka. Zgodnie z interpretacją Przemysława Czaplińskiego ukazuje on efekty powojennej modernizacji. W jej efekcie miliony Polaków przeprowadzają się ze wsi do miast, nie potrafią jednak wypracować nowej kultury, adekwatnej do nowej sytuacji społecznej. “Dlatego - pisze Czapliński - Parobek ze sztuki Mrożka szuka swojego miejsca wśród przemieszanych stylów przeszłości – Polski szlacheckiej, dworskiej, ziemiańskiej – które konotują dawną wyższość, pańskość, lepszość”.

ukazuje się Siedem polskich grzechów głównych Zbigniewa Załuskiego, próba restytucji Sienkiewiczowskiego wzorca polskości i patriotyzmu, skierowana przeciwko sztuce “szyderców” lat 60. (do której zalicza się twórczość Tadeusza Różewicza, Stanisława Grochowiaka, Sławomira Iredyńskiego, Andrzeja Munka, Andrzeja Wajdy czy Sławomira Mrożka). Jak pisał Przemysław Czapliński, „Największym atutem książki była rewindykacja prawa do dumy z tradycji”. Wkrótce owa rewindykacja poskutkuje największym pośmiertnym triumfem Sienkiewicza: ekranizacją Potopu i Pana Wołodyjowskiego przez J. Hoffmana, mającymi najsilniejszy wpływ na powstanie tzw. “sarmatyzmu plebejskiego”.

Jacek Łukasiewicz wydaje zbiór esejów pt. Zagłoba w piekle. Sienkiewiczowski bohater staje się w nim nowym wzorcem osobowym dla polskiej nowoczesności, którego atrakcyjność ma polegać na tym, że “reprezentuje dawną mądrość szlachty, dopuszczając zarazem do głosu racje tych, którymi szlachta niegdyś pogardzała” (P. Czapliński).

ukazują się kolejne tomy Rzeczpospolitej Obojga Narodów Pawła Jasienicy. To monumentalne dzieło historyczne odegrało kluczową rolę w popularyzacji wiedzy o historii Polski i Litwy w okresie unii lubelskiej oraz funkcjonowania wspólnego państwa polsko-litewskiego (1569–1795). Jasienica analizował specyfikę ustroju Rzeczypospolitej, w tym takie tworzące go zjawiska, jak demokracja szlachecka, liberum veto czy magnateria. Wskazywał na ich zalety, ale też wady, które doprowadziły do osłabienia państwa. Jego refleksje nad anarchią polityczną i brakiem reform były inspiracją do dyskusji o polskiej tożsamości i roli elit w państwie.

na ekranach pojawia się Pan Wołodyjowski w reżyserii Jerzego Hoffmana, pierwsza filmowa produkcja kręcona w czasach PRL, odnosząca się do czasów I Rzeczypospolitej. Równolegle z filmem kręcono serial Przygody pana Michała zrealizowany przez Pawła Komorowskiego.

w Instytucie Literackim w Paryżu ukazują się Rozmowy z Gombrowiczem Dominique’a de Roux, w których autor Ferdydurke, niewątpliwie jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy XX wieku, tuż przed śmiercią określa siebie jako “hreczkosieja z prowincji”: “Niech pan sobie wyobrazi mój Dziennik jako wdarcie się w kulturę europejską wieśniaka, czy szlachcica, szlachcica polskiego ze wsi, z nieufnością wieśniaka, z chłopskim zdrowym rozumem, z chłopskim realizmem. Ja to wyniosłem z domu i ten styl szlachecki jest czymś niesamowicie odpornym, wciąż jestem, pomimo tylu lat obczyzny i miasta, tym polskim hreczkosiejem z prowincji”.

TVP pokazuje serial Czarne chmury w reżyserii Andrzeja Konica (ma on propagandowo podkreślać polskość terenów Prus). Serial zdobywa bardzo dużą popularność. Jest to jedyny wciąż popularny serial neosarmacki z czasów PRL-u (organizowane są tematyczne wydarzenia związane z serialem czy jego publiczne projekcje).

w 4. numerze czasopisma “Teksty” ukazuje się artykuł Sarmatyzm jako formacja kulturowa (geneza i główne cechy wyodrębniające) Janusza Maciejewskiego, jedno z podstawowych naukowych opracowań zagadnienia sarmatyzmu w polskim literaturo- i kulturoznawstwie.

na ekrany wchodzi film Potop w reżyserii Jerzego Hoffmana na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza. Film, podobnie jak wcześniej powieść, staje się fenomenem społecznym i jednym z podstawowych elementów tworzących polską tożsamość kulturową. Przyczynia się na przykład do plebeizacji sarmatyzmu (termin Przemysława Czaplińskiego), czyli procesu, w którym sarmatyzm staje się wzorem kulturowym dla przesiedlających się ze wsi do miast chłopów.

Józef Hen publikuje Crimen. Opowieść jarmarczną (później wznawianą z podtytułem Opowieść sensacyjna z XVII wieku), który stanie się podstawą serialu z 1988 roku z Bogusławem Lindą w roli głównej.

Józef Hen publikuje Przypadki starościca Wolskiego w trzech tomach, wcześniej (1973-1974) wydane w formacie zeszytowym. Seria wydawana była przez Biuro Wydawniczo-Propagandowe i miała na celu budowanie “czarnej legendy” Polski szlacheckiej, pokazując zbrodnie i nadużycia, jakich dopuszczała się szlachta, ostatecznie jednak zawładnęła masową wyobraźnią, popularyzując postać szlachcica-awanturnika.

pierwsza rekonstrukcja historyczna w Polsce, jaką jest Turniej Rycerski na zamku w Golubiu-Dobrzyniu. Zwycięzca turnieju otrzymał od Daniela Olbrychskiego pierścień Kmicica. Wydarzenie odbywa się do dziś, poza rekonstruktorami średniowiecza gromadzi też odtwórców XVII-wiecznej polskiej szlachty.

ukazuje się powieść Mariana Pankowskiego Smagła swoboda. Ten nawiązujący do Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza tekst stanowi opowieść o związkach między wtajemniczeniem poetyckim i przekroczeniem progu dorosłości, napisaną w stylu upodobnionym do sarmackiego i wyrażającą światopogląd, który, jak pisał Przemysław Czapliński, “mógłby mieć sarmata, gdyby sarmaci pojawili się nagle w XX wieku”.

ogłoszenie pierwszego laureata w konkursie literackim czasopisma “Fantastyka”. Zwycięskie opowiadanie Niebezpiecznie sprzężenie Zygmunta Jazukiewicza stylizowane jest na język staropolski. W tym samym piśmie debiutuje Jacek Piekara i wielu innych przyszłych pisarzy powieści neosarmackich, którzy niedługo zmonopolizują rynek polskiej fantastyki publikacjami wydawanymi przez Fabrykę Słów.

telewizja wyświetla serial Rycerze i rabusie w reżyserii Tadeusza Junaka, na podstawie zbioru opowiadań Józefa Hena pod tytułem Przypadki starościca Wolskiego. Choć dziś zapomniany, stanowi ważne źródło inspiracji (w budowie fabuły czy postaci) dla pisarzy neosarmackich z końca XX i początku XXI wieku, takich jak Jacek Komuda.

w wydawanym przez Pawła “Konja” Konnaka Księgozbiorze Zlew Polski ukazuje się Rzecz o Sarmacyi, ukształtowaniu, miejscu w Europie i szansach jej rozwoju przez powrót do korzeni Janusza “Janego” Waluszki. Waluszko to jedna z najważniejszych postaci tworzących polski ruch anarchistyczny, natomiast jego broszura stanowi przykład potraktowania sarmatyzmu jako realizacji wolnościowego, anarchicznego (i anarchistycznego) ducha obecnego także w ruchu ariańskim, w pismach Edwarda Abramowskiego, Stanisława Brzozowskiego czy w I Solidarności.

powstaje serial historyczno-przygodowy Crimen w reżyserii Laco Adamika na podstawie scenariusza Józefa Hena. Premierę miał w 1990 roku, a od 2018 roku dostępny jest na platformie VOD TVP i wciąż cieszy się dużą popularnością. W głównych rolach zagrali m. in. Bogusław Linda, Iga Cembrzyńska, Edward Lubaszenko, Jan Frycz.

prapremiera spektaklu Opis obyczajów w reżyserii Mikołaja Grabowskiego na podstawie dwóch tekstów Jędrzeja Kitowicza: Opisu obyczajów za panowania Augusta III oraz Pamiętników do panowania Augusta III i pierwszych lat Stanisława Augusta. Novum i znaczenie spektaklu polega na uwspółcześnieniu tekstu pierwotnego i pokazaniu “długiego trwania” przejawów kultury szlacheckiej mistrzowsko opisanej przez Kitowicza.

ukazuje się Sarmatia – album studyjny Jacka Kaczmarskiego i Zbigniewa Łapińskiego wydany przez Scutum i Pomaton EMI. Na płytę składa się 18 piosenek odnoszących się do dziedzictwa XVI-to i XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Teksty te próbują zaadaptować owo dziedzictwo do współczesności. Jak pisał recenzent, “Wydaje się, że myślą przewodnią Sarmatii jest ciągle powracająca troska o dobro wspólne. To właśnie ta naczelna idea „spina” wypowiedzi bohaterów w spójną opowieść o wadach i przywarach, ale też sile i wartościach szlacheckiej republiki”.

na łamach czasopism “Arcana”, “Debata”, “Fronda”, “Res Publica Nowa” Krzysztof Koehler publikuje swoje najbardziej znane teksty (Gdzie jest Polska? Kościół, reformacja, dialog; Monitor; W rytmie „Godzinek”, na rosyjskim trupie; Nie jesteśmy sami), w których dokonuje zderzenia sarmackiego dziedzictwa z polską nowoczesnością. Jest to jeden z najbardziej znaczących powrotów sarmatyzmu w kulturze polskiej po 1989 roku.

powstaje Związek Szlachty Polskiej, organizacja zrzeszająca potomków szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

wydawnictwo Mag publikuje grę RPG Dzikie Pola autorstwa Jacka Komudy, Marcina Baryłki i Macieja Jurewicza. Gra skupia wokół siebie znaczący fandom miłośników Sarmacji, który jest w stanie sprawnie się organizować (m.in. organizować sejmy i wybrać w elekcji Jacka Komudę na „Króla Polski” czy przeprowadzać „biesiady dzikopolowe”, czyli LARPy). Druga edycja gry ukazała się w 2008 roku.

Jacek Komuda wydaje Opowieści z Dzikich Pól. Publikacja tej powieści możliwa jest tylko dzięki temu, że autor nawiązuje w niej do systemu RPG Dzikie Pola. Jak wspomina sam autor, wydawcy nie byli skłonni do publikowania neosarmackich powieści i opowiadań, zmienili zdanie dopiero, gdy gra zebrała liczne grono fanów.

Jerzy Hoffman kończy filmową adaptację “trylogii” Henryka Sienkiewicza filmem Ogniem i mieczem. Od tego momentu cała seria powieści Sienkiewicza jest zekranizowana.

pierwsza edycja „Vivat Vasa!”, obecnie największej rekonstrukcji XVII-wiecznej w Polsce, odbywającej się co roku w Gniewie.

w Lublinie powstaje wydawnictwo Fabryka Słów, które zmonopolizuje rynek polskiej fantastyki w pierwszej dekadzie XXI wieku, wydając przede wszystkim powieści fantastyczno-historyczne takich twórców jak Andrzej Pilipiuk, Jacek Piekara, Jacek Komuda, Eugeniusz Dębski, Rafał Ziemkiewicz i inni.

w Wydawnictwie Arcana ukazuje się książka Słuchaj mię, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej w opracowaniu i ze wstępem Krzysztofa Koehlera. We wstępie autor ukazuje kulturę sarmacką jako kulturę atrakcyjną dla nowoczesności, a otwierają go słowa: “Sarmacja - zapewne przede wszystkim z powodu zawirowań historycznych - stała się podstawową i na wiele lat właściwie jedyną formułą polskiej tożsamości narodowej”. Słowa te często wracają w późniejszym publicystycznym i naukowym dyskursie neo- i antysarmackim.

zostaje wydana Szlachecka Gra Karciana Veto (z fabułą osnutą wokół elekcji w 1648 roku). W pierwszej i na początku drugiej dekady XXI wieku gra zostaje jedną z najpopularniejszych karcianek w Polsce.

na łamach “Dziennika” w numerze 179 ukazuje się artykuł Ewy Thompson pt. Sarmatyzm i postkolonializm: o naturze polskich resentymentów. Jest to kolejny głos w debacie na temat polskości zorganizowanej przez to czasopismo. Badaczka stawia tezę, zgodnie z którą podstawową formą nowoczesnej kultury polskiej jest resentyment, który był skutkiem skolonizowania Polski przez zaborców, a później przez Związek Radziecki. “Literatura "sarmacka" (tak umownie nazwę literaturę przedrozbiorową) - pisze autorka - była od niego wolna”. Przywoływany przez innych autorów artykuł staje się jednym z podstawowych “oręży” w obronie Sarmacji po 1989 roku.

Jacek Kowalski, historyk literatury francuskiej i popularyzator wiedzy o kulturze Polski szlacheckiej publikuje pierwszą ze swoich znanych książek na temat Sarmacji. Jest nią Niezbędnik sarmaty poprzedzony obroną i uświetnieniem Sarmacji obojej. W następnych latach ukazują się m. in.: Niezbędnik konfederata barskiego. Awantury, kuranty, pieśni konfederackie i zaściankowe (2008); Sarmacja. Obalanie mitów. Podręcznik bojowy (2016); Straszny Dwór, czyli sarmackie korzenie Niepodległej (2019).

powstanie “Rzeczypospolitej Obojga Narodów”, polskiej mikronacji (państwa wirtualnego), osadzonego w realiach XVI-XVIII wiecznej Sarmacji. Jej obywatele (użytkownicy forum) wcielają się w postaci polskiej szlachty, odtwarzając takie instytucje społeczne, jak np. sejm walny. Adres: https://www.rzeczpospolitaobojganarodow.pl/forum

21 lutego na deskach Narodowego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie Jan Klata wystawia Trylogię. Była to pierwsza w dziejach polskiego teatru prezentacja sceniczna tego utworu. Reżyser przedstawia swoich bohaterów zupełnie inaczej niż Sienkiewicz. Jak pisał recenzent: “[Bohaterowie] Obandażowani i podstarzali zrywają się, by ponownie ratować ojczyznę. Jeżdżą konno, podskakując na swoich pryczach, walczą na wyimaginowane miecze i urządzają wojny na poduszki”.

Jacek Komuda wydaje pierwszą część cyklu Orły na Kremlu: Samozwaniec, t.1. Do 2017 roku powstaną trzy kolejne tomy, autor wyda także pierwszą cześć powieści Samozwaniec: Moskiewska ladacznica. Teksty te są obecnie najpopularniejszymi powieściami neosarmackimi, powstałymi w XXI wieku. Do roku 2025 wydał sześć powieści (z których niektóre liczą więcej niż jeden tom) i trzy zbiory opowiadań. Do najważniejszych jego dzieł, poza Samozwańcem, należy antologia Opowieści z Dzikich Pól, powieść Diabeł Łańcucki i gra fabularna Dzikie Pola. Autor ten ustanowił wzorzec dla powieści neosarmackiej XXI. wieku.

Jarosław Marek Rymkiewicz wydaje Samuela Zborowskiego, trzeci - po Wieszaniu (2007) i Kinderszenen (2008) - tom całości, która po wydaniu ostatniego tomu, czyli Reytana. Upadku Polski z 2013 roku, przyjęła miano “tetralogii polskiej”. Esej Rymkiewicza to pochwała szlacheckiej Polski, jej odwagi, gwałtowności, bezpośredniości i anarchiczności, a zarazem tekst polityczny, w którym szlachecka dawność ma być wzorcem dla późnonowoczesnej Polski.

ukazuje się pierwsza edycja historycznej gry strategicznej Ogniem i Mieczem, osadzonej w II połowie XVII wieku. System ten, wyprodukowany przez polskie studio Wargamer, staje się jedną z najpopularniejszych historycznych gier bitewnych w Polsce, cieszy się też popularnością za granicą (jego wydawca dystrybuuje grę m.in. do sklepów w Wielkiej Brytanii, USA, Niemiec czy Hiszpanii). Druga edycja, wydana w 2023 roku, okazała się jeszcze większym sukcesem (została ufundowana na Wspieram.to, w ciągu kilku godzin ostatecznie zbierając 331.862 zł, co stanowi 1659% pierwotnego celu oraz dodatkowe 90.006 dolarów na Kickstarterze).

ukazują się trzy tomy serii Diabłu ogarek Konrada T. Lewandowskiego. Powieść wybitnie neosarmacka, odróżnia się jednak od typowych powieści tworzonych w tym nurcie warstwą estetyczną (jest to powieść sensu stricto fantastyczno-historyczna) i ideologiczną (zanurzona w świecie słowiańskości promuje inne niż prawicowe wzorce uspołecznienia).

Jan Sowa publikuje Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą. Książka staje się jedną z najbardziej znaczących i najchętniej komentowanych (w trybie zarówno aprobatywnym, jak i krytycznym) polskich rozpraw naukowych w XXI wieku. Fantomowe ciało króla popularyzuje koncepcje cywilizacyjnego zapóźnienia Polski spowodowanego gospodarczo-ideologiczną dominacją szlachty; pańszczyźnianego chłopa jako niewolnika (rozwijaną później przez tzw. “zwrot chłopski”), a także kolonialnego podboju Kresów.

premierę ma spektakl W imię Jakuba S. Tekst Pawła Demirskiego wystawia Monika Strzępka. Jak pisze recenzent: “Demirski ze Strzępką zdają się przekonywać, że większość polskiego społeczeństwa ma korzenie na wsi. I to nie tej szlacheckiej, ziemiańskiej. Raczej tej chłopskiej, chamskiej, przyduszanej pańszczyzną. Dlaczego w takim razie w kalendarzu polskich świąt nie ma święta zniesienia pańszczyzny? Czy tylko dlatego, że to obca administracja przeprowadzała tę reformę? Czy może po prostu wolelibyśmy o sobie myśleć jako o potomkach tej "lepszej" części narodu. Tej opłakującej dwory zamienione na PGR-y? Dzisiejsi aspiranci do klasy średniej to potomkowie Jakuba Szeli. Przyglądamy się tej postaci z perspektywy, która bierze pod uwagę podział klasowy i nieludzkość pańszczyzny.” (culture.pl)

zespół R. U. T. A. (skrót od Ruchu Utopii, Transcendencji, Anarchii/ Reakcyjnej Unii Terrorystyczno Artystowskiej) wydaje płytę Gore – Pieśni buntu i niedoli XVI-XX wieku. Wykonywane przez punkowych muzyków znanych z takich zespołów jak Dezerter, Moskwa, Kapela ze Wsi Warszawa czy Post Regiment pieśni chłopskie kształtują wizerunek pańszczyzny jako niewolniczej przemocy.

w polskiej kulturze rozpoczyna się zwrot ludowy, który stanowi próbę “prze-pisania” historii Polski (zwłaszcza tej najdawniejszej) z uwzględnieniem warstwy społecznej dotąd pomijanej, czyli chłopstwa. Zwrot ów jest zarazem wyraziście antyszlachecki i antysarmacki. W późniejszych latach ukażą się ważne książki Adama Leszczyńskiego, Andrzeja Ledera, Michała Rauszera, Jana Wasiewicza i innych autorów.

ukazuje się ostatni tom “tetralogii polskiej” Jarosława Marka Rymkiewicza, czyli Reytan. Upadek Polski. Książka jest poświęcona rozważaniom nad upadkiem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, mechanizmom zdrady oraz bohaterstwa; stanowi także apologię współczesnego polskiego ludu, który w dawnej szlachcie powinien wg autora szukać swoich antenatów.

ukazuje się książka Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej Andrzeja Ledera. Autor stawia w niej tezę, że Polacy mieli swój odpowiednik Wielkiej Rewolucji Francuskiej - była nim “prześniona rewolucja”, która trwała od 1939 do 1956 roku. Jej efektem było zakończenie trwania ekonomicznych warunków trwania kultury folwarcznej, która jednak - właśnie jako kultura pozbawiona materialnych podstaw swojego bytu - trwa dalej w umysłach polskiej klasy średniej.

CD Projekt Red wydaje dodatek Serca z kamienia do gry Wiedźmin III: Dziki Gon. Wprowadza on do gry liczne nawiązania do kultury szlacheckiej I Rzeczypospolitej. W centralnej postaci, Olgierdzie, dostrzec można odniesienia do pana Twardowskiego (demon próbujący za wszelką cenę porwać duszę bohatera) oraz Kmicica (porywczość, strata ukochanej, przewodzenie kompanii szlacheckich rozbójników). Dodatek wprowadza także elementy szlacheckiej kultury materialnej (kontusze, szable).

nakładem Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w poznaniu ukazuje się książka Macieja Parkitnego Nowoczesność oświecenia. Studia o literaturze i kulturze polskiej drugiej połowy XVIII wieku. Praca przynosi nowatorskie opracowanie relacji między sarmatyzmem a oświeceniem, stanowi także podsumowanie oraz projekt dalszych badań nad tym zagadnieniem.

ukazuje się 56 teka krakowskiego czasopisma “Pressje” pt. Oświecony sarmatyzm. Numer otwiera artykuł Projekt oświeconego sarmatyzmu Konstantego Pilawy, w którym autor przeciwstawia się opozycji między sarmatyzmem i oświeceniem (i szerzej: nowoczesnością), argumentując, że istniał niegdyś sarmatyzm oświecony, który można i dziś potraktować jako sensowny projekt cywilizacyjny dla Polski.

we wczesnym dostępie wydana zostaje Hellish Quart, autorstwa studia Kubold. Jest to osadzoną w realiach XVII wieku gra z gatunku bijatyk. Fabułę do niej pisze Jacek Komuda. Mimo tego, że jeszcze nie ukazała się jej pełna wersja, stała się ona jedną z popularniejszych gier tego typu w Polsce, odnosząc także umiarkowany sukces za granicą.

na platformie YouTube ukazuje się pierwszy odcinek serialu Diabeł łańcucki w reżyserii Macieja Jurewicza na podstawie powieści Jacka Komudy pod tym samym tytułem. Projekt ten został zrealizowany w pełni przez organizacje pozarządowe i osoby prywatne (w tym rekonstruktorów historycznych). Odcinek ten został przyjęty na tyle dobrze przez widownię (do 2025 roku na YouTube miał 1,5 mln. wyświetleń), że stał się pierwszym z serii krótkich form filmowych publikowanych na stronie internetowej Ostoi Tradycji.

na platformie Netflix ukazuje się serial 1670 w reżyserii Macieja Buchwalda i Kordiana Kądzieli, według scenariusza Jakuba Rużyłło. Staje się on fenomenem kulturowym, inicjując dyskusję na temat stereotypów w opisywaniu relacji między szlachcicem i chłopem w czasach pańszczyzny, a także polskiej tożsamości zbiorowej. Jest jednym z nielicznych polskich seriali, które wytworzyły aktywny fandom medialny. Jego popularność w Polsce jest tak duża, że pomimo braku światowego sukcesu Netflix zapowiada kolejny sezon.